Анцухъа ГIали (1947-1996) Азербайжаналъул Милли-мажлисалъул депутатлъун вукIарав ГIали гьавуна 1947 соналъул 1 июналда Азербайжаналъул Белокан районалъул Магъамалар росулъ.Гьесул эмен ГIабдулкъадир ккола ХХ гIасруялъул 20-абилел соназда ЛъаратIа районалъул Анцухъ росулъа гIумру гьабизе Белокан районалде арав магIарулав.ГIали кколаан хъизамалда бищунго гьитIинавлъун. КIудиял вацал ГIалидибир КIудияб ВатIанияб рагъда тIагIана, Асилдар чIаго вуго, ГIалихан хвана 2009 соналда.Белоканалда ГIабдулкъадирица цоги...

Лъебергоялдаса цIикIкIун соналъ халатбахъараб Кавказалъул рагъ лъугIун хадуб, 1860 соналъул 5 апрелалда, Россиялъул пачаясул Кавказалда вукIарав сардарас тасдикъ гьабуна Дагъистан областалда ва Закатала округалда нухмалъи гьабиялъул положение, низам. Областлъунги лъазабун букIана гьеб тарихалда тIоцебе Дагъистаналъул ракь цолъизабураб гIуцIи. Областалъул гIатIилъи бащалъулаан 29,8 азарго квадратияб километралда. Дагъистаналъул ракьалда рукIарал ханлъабиги цогидал политикиял гIуцIабиги хвезарун, Дагъистаналъул бетIерлъун...

Исана 100 сон тIубала РСФСРалда гьоркьоб Дагъистаналъ жибго жиндаго чIараб республика хIисабалда автономия лъазабуралдаса. Расул ХIамзатовас абулаан Дагъистаналъул гIемерисеб тарих хвалчабаз хъвараб бугилан. Жалго жидедаго чIарал шагьарал ракки, хадуб Кавказалъулаб Албания абураб пачалихъ гIуцIи, сасанидал, гуннал, гIарабал, туркал-сельджукал, монголал, иранал рачIин… дагьал рукIинчIо гьелъул гIумруялъулъ политикиял ва экономикиял хиса-свериял.Республикаялъ ракълилаб гIумру гIуцIиялде лъурал галабазул цояб...

  Сагьада ккола ЦIунтIа районалъул бищун ахада, ЦIумада районалда гIагарлъухъ битIахъе Микьуда ва Тушетиялдасан бачIунеб кIиго гIор ГIанди гIурулъе жубалеб бакIалда тIадехун бугеб росу.   МухIканго чIезабизе кIоларо росдае тIоцебе кьучI лъураб заман. Амма чIванкъотIун лъалеб жо буго, гьижрияб тарихалда цебе гьениб гIадамаз гIумру гьабулеб букIараблъи. Гьелъие нугIлъи гьабула ракьулъ ратулел насраниязул диналъе хIажалъулел гIемерал...

  Гъоркьанкьида МахIачхъалаялда магIарулал Миллияб библиотекаялде данделъун рукIана гьанжегIагар къватIибе бачIараб «Шамил имамасул кагътал» абураб тIехьалъул бицине.   Гьенир кьун руго имамас наибзабазухъе, росабазул жамагIатазухъе, диниял церехъабазухъе, гIалимзабазухъе, хIатта къватIиса пачалихъазул нухмалъулезухъе хъварал кагъталгицин. Руго, гIаксалда, гьез имамасухъе хъварал кагъталги. Масала, ГIусманиязул империялъул султан ГIабдулмажидил, Алжиралъул миллияв БахIарчи, рагъухъан, поэт ГIабдулкъадирил, курдазул шайих МухIамал ал-Ханил...

  Гъоркьанкьида МахIачхъалаялда магIарулал Миллияб библиотекаялде данделъун рукIана гьанжегIагар къватIибе бачIараб «Шамил имамасул кагътал» абураб тIехьалъул бицине.   Гьенир кьун руго имамас наибзабазухъе, росабазул жамагIатазухъе, диниял церехъабазухъе, гIалимзабазухъе, хIатта къватIиса пачалихъазул нухмалъулезухъе хъварал кагъталгицин. Руго, гIаксалда, гьез имамасухъе хъварал кагъталги. Масала, ГIусманиязул империялъул султан ГIабдулмажидил, Алжиралъул миллияв БахIарчи, рагъухъан, поэт ГIабдулкъадирил, курдазул шайих МухIамал ал-Ханил...

ГIажаибаб къисматалъул Испаниялъул офицерас щиб гьабулеб букIараб Кавказалда?   «Кавказалъул гIемерисел халкъалго гIадин, лезгинал, гьитIинаб къоялдасаго нахъе, ккола гьунар тIокIал кьвагьдохъаби». Гьедин абуна Кавказалъул халкъазул гIумруялъул хIакъалъулъ лъай бугев Испаниялъул офицер дон Хуан Ван Гален граф Перакампосица (1788-1864). (Нилъеда лъала, гIурусазги къватIисел улкабазул вакилзабазги «лезгиналин» абулаан Дагъистаналъул тIолалго мугIрузул халкъазда. – Ред.). Хуан Ван Галенил...

Рагъухъан, пачалихъияв хIаракатчи ва хIапиз Сурхай II-абилев (1744-1827) ханлъуде ккана 1789 соналда, эмен МухIамад-хан хун хадув   XVIII гIасруялъул ахиралда цIидасан байбихьана Россиялъул империялъ Дагъистан квегъиялъул мурадалда гьабулеб хIаракат ва гьелде данде магIарулаз гьабураб къеркьеялъул церехъабазул цоявлъун вукIана гъазигъумекдерил Сурхай-хан II. Халкъалъ гьесда абулаан «Хъунбуттаян» («кIудияв эмен», «кIудада»). Сурхай-хан II-абилес байбихьана Дагъистаналъул югалъул ракьал кквезе...

«Гьев вукIана къуватав инсан…»   Дагъистаналъул миллияб музеялда наиб ХIажимурадил къайи МахIачхъалаялда бугеб ДРялъул миллияб музеялда цIунун ругел Лев Толстоясул къисаялъул машгьурав багьадурасул рагъулал байрахъазулги, какикьтIамалъулги, цIарагIалъулги буго хасаб тарих. Гьелда бухьараб буго Дагъистаналда музей гIуцIиги. Музей гIуцIизе ракIалде ккана XIX гIасруялъул ахиралда Дагъистаналъул рекIаразул полкалъул штаб-лекарь И. С. Костемеровскиясда. Гьес гьеб ишалъе харжги гьабуна...

2019 соналъул февралалда 98 сон тIубана багIар армиялъулаз, балъго тIадеги кIанцIун, Гиничукь росу бухIаралдаса.Гьеб балагь нижер гьитIинабго росдаде бачIиналъул хIакъалъулъ бицуна росдал харабаз   1921 соналъул авалалда ГIарани хъалаялде рачIун рукIана тIадмагIарухъги советияб низам щулалъизабиялъе гIоло рагъизе «гъеж гурарал» багIараб армиялъулал. Ракъуца малъкъосарал Астрахань ва Царицын губерниязул гIадамаздаса данде гьабураб 14 ва 32-абилел дивизиязул кьвагьдохъабаздаса,...