Фашистазул концлагеразда гьоркьоб Саласпилс букIана бищунго гIасияб. Гьеб хIалтIана лъабгогIан лъагIелалъ ва гьениб чIвана аза- азар лъимер. Гьеб букIана хвалил лагерь гуребги бидул банклъунги. Зулмуялъ тату хун, ракъун-къечон холел, жеги щуго сонцин бачIел лъимал фашистаз рикIкIунаан бидул цIурал чIагоял контейнераллъун ва медицинаялъул экспериментазе щвараб материаллъун. Лагерь бан букIана жугьутIазе 1941 соналъул октябралда Латвиялда...
Дица цо лъалев хирургасда гьикъана тохтурзаби кин сах гьарулелилан. Гьес дие жаваб кьуна: — Тохтурзаби сахлъизаруларо. Гьел, гъутIбиго гIадин, рахъун чIовухъе хола, — ян. Гьел рагIаби цIалидал, цIунцIрахана черх. ГIумруялъ жиндирго тIохьол тIанчал цо лахIзаталъ нахъехун регана. ЦIидасанги рагIулеб буго гIумруялъул гIодиги гIунараб къисматалъул угьдиги. МагIил цIурал дир беразда цебе паркъолел руго МахIачхъалаялъул №22...
Дунаялъул рагIалда, тIаса хьиталги рахъизарун, эхетизарулаан жугьутIал. Гьезул щивасда нахъа вахъун чIолаан кодоб таманча ккурав чIвадарухъан. Гьез речIчIулаан ботIролъ. ЧIварал рортулаан гIурулъе ва жаназаги букъизе кколароан. Гьеб вахIшияб иш Будапешталда гьабуна 1944-1945 соназул хасало нацистазул «Скрещённые стрелы» абураб партиялъул вакилзабаз. Гьеб партия Венгриялда гIуцIана 1937 соналда. Радикалияб хасият букIин хIисабалдеги босун, Венгриялъул хIукуматалъ чанцIулго...
Бигъараб гIомо Гьаб бигъараб гIомо дир гIумру буго,Бичизе, чучизе кодоб босуге,Гьелда рарал гарцIал дир магIу буго,БитIизе гьабизе тIад квер бахъуге. Жеги мергуялда кьурун букIаго,Кьурун жемараб гьеб бартул шанкIлида,Долъ дунялги сверун юргъа бачараб,Дир гIумруялъул кун хадуб цIалаго. Гьелда рарал кIичIал цоцалъан раккун,Цоялъ цояб гъанкъун къвакIи бижараб,Жиб-жибалда жанир чIинхалги гIунун,ГIодиги угьдиги дихъе бачIараб. Амма кинаб квекIен данде...
Гъизилюрт район гIуцIана 1944 соналда. Гьелъул ракьалъул гIатIилъи буго 524 кв. км. Гьениб гIумру гьабулеб буго 72 азарго чияс: 83,5 процент ккола магIарулал, 10,5 процент — лъарагIал, 2,5 процент — чачанал, 1,5 процент — тумал ва цогидалги. Районалда гьоркьобе уна 13 муниципалияб гIуцIи (16 росу), гьелъул центр ккола Гъизилюрт шагьар. 2013 соналдаса нахъе районалъул бетIерлъун вукIана Шамил районалъул ТIелекь росулъа...
Хунзахъ районалъул БакьайчIи росулъа АхIмад МухIамадов 1947 соналда лъугьана В. М. Ломоносовасул цIаралда бугеб МГУялъул тарихалъул факультеталде цIализе ва 1953 соналда лъугIизабуна. Гьебго соналъ хIалтIана Дагъистаналъул педагогикияб университеталъул тарихалъул кабинеталъул заведующийлъун. 1954 соналда МГУялъул аспирантураялде цIализе лъугьана ва лъугIизабуна 1957 соналда. ГIолохъанав гIелмабазул кандидат хIалтIана ДАССРалъул Сонархозалъул председателасул кумекчилъун, 1958 соналдаса байбихьун — Дагъистаналъул пачалихъияб...
«Художникас нахъе тола рахъарал суратал, хъвадарухъанас – къисса-би, романал, поэтас – кучIдул. Юристас щибха нахъе толеб? Юристасе ас-лияб жо буго гьес гIадамазе гьезие захIматаб заманалда гьабураб кумек,гьел ритIараб нухде ккезари. Закон цIунулезул гIумруялъул хIасиллъункиданиги батуларо я гIарац, я тIадегIанал хъулухъал. РитIухълъицIунаралъухъ халкъалъ гьабулеб къимат – гьеб буго юристасул унго-ун-гояб бечелъи, нахъе тараб давла!» — гьедин...
— ГIумру, лахIзаталъ лъалхъе!— Дир заман гьечIо. Киназулго гьари тIубазе кIоларо. — Щай? — Дуда рагIичIебищ гьаб хабар?— Кинаб?— Цоги лъикIав инсанас тана дуниял. Камуна гьесул гьимиги, сабруги, гIакълуги сверухъ ругезе. Диеги бокьун буго гьесухъ угьдизе. Те дун цодагьалъги дирго пикрабазда. Бокьун буго цоги, ахирисеб нухалда гьесул хIакъалъулъ гIадамазе бицине. Диргун къо-лъикIги гьабун, ахирисеб...
Хунзахъ районалъул Сивухъ росулъа КъурбангIалил хъизамалда гьавурав МухIамад ПатахIов гьитIинго машгъуллъана кучIдул хъваялде. Школалда цIалулел соназдаго гьесул асарал рахъана «РосдалзахIматчи», «БагIараб байрахъ» («ХIакъикъат») газетазда, «Гьудуллъи», «МагIарулай» журналазда. Гьединлъидал ГIарани росдал школаги республикаялъул культураялъул училищеги лъугIарав гIолиласе,Дагъистаналъул Хъвадарухъабазул союзалъул квербакъиялдалъун рес щвана Москваялъул М. Горькил цIаралда бугеб Литературияб институталда цIализе лъугьине. 1986 соналдаса байбихьун МухIамадица къватIире риччана...
…Лъала шагьаралда дий къадар щвани,Машинаялъ ина дунги росулъе;Амма росулъа чи къаникь лъолелъул,КъварилъичIев дова хутIиларо чи. …РекIел гъварилъуда бегараб рухIел,БухIараб магIица гьурщула къватIиб.Анищлъун хутIараб тIокIкIараб рокьи,Зоноде бикьидал, бигьуна ургъел…
