«Гьев вукIана къуватав инсан…»   Дагъистаналъул миллияб музеялда наиб ХIажимурадил къайи МахIачхъалаялда бугеб ДРялъул миллияб музеялда цIунун ругел Лев Толстоясул къисаялъул машгьурав багьадурасул рагъулал байрахъазулги, какикьтIамалъулги, цIарагIалъулги буго хасаб тарих. Гьелда бухьараб буго Дагъистаналда музей гIуцIиги. Музей гIуцIизе ракIалде ккана XIX гIасруялъул ахиралда Дагъистаналъул рекIаразул полкалъул штаб-лекарь И. С. Костемеровскиясда. Гьес гьеб ишалъе харжги гьабуна...

2019 соналъул февралалда 98 сон тIубана багIар армиялъулаз, балъго тIадеги кIанцIун, Гиничукь росу бухIаралдаса.Гьеб балагь нижер гьитIинабго росдаде бачIиналъул хIакъалъулъ бицуна росдал харабаз   1921 соналъул авалалда ГIарани хъалаялде рачIун рукIана тIадмагIарухъги советияб низам щулалъизабиялъе гIоло рагъизе «гъеж гурарал» багIараб армиялъулал. Ракъуца малъкъосарал Астрахань ва Царицын губерниязул гIадамаздаса данде гьабураб 14 ва 32-абилел дивизиязул кьвагьдохъабаздаса,...

АхIулгохI бахъаралдаса 180 сон тIубаялде   АхIулгохIалъул лъималаз, чIахIиязго гIадин, бахIарчиго хIехьана гIакъубагун къварилъи, бажарараб кумек гьабуна щулалъаби разе, цIунана гохI, кваридаги ран, кьурса гIодореги далун, баччана гIурухъа лъим, кьвагьдана тушманасде данде ва асирлъудеги ккана… Сверухъ лъугьа-бахъунеб жоялъул балагь сабурго баччана гьез. Гьезда бихьана унго-унгояб жужахIалъул къо. Гьел куцана рагъалъ. Гьезул гIемерисел къадаралде щвана АхIулгохIда....

Россиялда революция. Дагъистаналъе автономия кьей   ЛъебергогIан соналъ халатбахъараб Кавказалъул рагъ лъугIун хадуб, 1860 соналъул 5 апрелалда Россиялъул пачаясул Кавказалда вукIарав сардарас тасдикъ гьабуна Дагъистан областалда ва Закатала округалда нухмалъи гьабиялъул положение, низам. Областлъунги лъазабун букIана гьеб тарихалда тIоцебе Дагъистаналъул ракь цолъизабураб гIуцIи. Областалъул гIатIилъи бащалъулаан 29,8 азарго квадратияб километралда. Дагъистаналъул ракьалда рукIарал ханлъабиги цогидал...

1920-1921 соназда советияб хIукуматалде данде рахъиналъул тарихалдаса   1920-1921 соназда советазде данде гьабураб восстание къинабиялъул мурадалда гьарурал аслиял гьужумазулъ гIахьаллъулеб аслияб къуватлъун букIана ХI армиялъул 32-абилеб кьвагьдохъабазул дивизия. Гьеб Бакуялдаса Дагъистаналде рехана 1920 соналъул лъабабилеб ноябралда. Дивизиялъе нухмалъи гьабулеб букIана Александр Тодорскияс. «Дивизиялда гъорлъе унаан рекIаразулгун мугIрузул батареягун цадахъ рекIаразул бригадаги, 282-абилеб ва 285-абилеб кьвагьдохъабазул...

1920-1921 соназда советияб хIукуматалде данде рахъиналъул тарихалдаса  1920-1921 соназда советазде данде гьабураб восстание къинабиялъул мурадалда гьарурал аслиял гьужумазулъ гIахьаллъулеб аслияб къуватлъун букIана ХI армиялъул 32-абилеб кьвагьдохъабазул дивизия. Гьеб Бакуялдаса Дагъистаналде рехана 1920 соналъул лъабабилеб ноябралда. Дивизиялъе нухмалъи гьабулеб букIана Александр Тодорскияс. «Дивизиялда гъорлъе унаан рекIаразулгун мугIрузул батареягун цадахъ рекIаразул бригадаги, 282-абилеб ва 285-абилеб кьвагьдохъабазул полкалги....

Балъго ислам цIунарал   Доб мехалда дун вукIана гьитIинав чи, дида бичIчIулароан нижер хъизамалда жаниб лъугьунеб букIараб жо, амма зама-заманалда бихьулеб букIана, щибаб нухалда дун школалдаса тIадвуссараб мехалда, эмен рахIатхун лъугьунев ва гьурмалъ хисулев вукIараб куц. Кидаго, дица гьесие дарс бицунеб ва Инжилалдаса лъазабураб жо цIалараб мехалда, испан мацIалдасан щварал лъикIал къиматал рихьизарулаго, гьев пашманлъун...

Кагътил гурелги, пахьул ва гIарцул гъуршалги риччалел рукIана имараталъул «гIарцул азбаралда»   1919 соналъул байбихьуда генерал Александр Деникинил нухмалъиялда гъоркь букIараб Добровольцазул армиялъ Северияб Кавказалда гьарурал гьужумазул хIасилалда тIагIинабуна МугIрузулаб Респуб-ликаги цогидал миллиял пачали-хъалги ва «Цогояб ва цоцадаса бикьи гьечIеб Россия» абураб ахIиялда гъоркь чIезабуна жиндирго хIукумат. Гьелъие жаваб хIисабалда къватIисан рачIаразул нухмалъиялде данде къеркьезе...

МацI лъаларел нугIзал ЧIалда росулъ даргиязул хабалазул хIакъикъат Гьанжеялдаса гIемерал соназ цебе, дун гIолохъанчи вугеб мехалда, ЧIалда росдал годекIаниб рагIун букIана хабалазул гъоркьияб бакъбаккул рахъалдехун ругин МикIкIихIариб росулъа гIадамал рукъарал хобалилан бицунеб. Доб мехалъ лъикIго халгьабуни, гьел хабалалъ эхетарал заназул бащдалдасаги цIикIкIарал ратIарахъизеги лъалаан, узданго, цокIалго, цо кьерда, цо къоялъ рукъарал гIадамазул къаданир чIварал гIадин...

ГъазимухIамадил хIукму ккана, цадахъ Шамилги вачун, гIадамаз квалквал гьабулареб бакIалдаги чIун, жидерго гIелму камил гьабизе…   ГIодосанго ГъазимухIамадги Шамилги рукIана цIалуде рокьи бугел, гIелмуялда тIадчIарал, лъаялда хадур лъугьарал, кIвахI-свак гьечIого лъай босулел васал. ГIелмуялде бугеб рокьиялъ ва цIияб жо лъазе бугеб гъираялъ гьел, миллат-ракь цIехечIого, рачана доб заманалда Дагъистаналда рукIарал цIар бугел гIалимзабазухъе. Гьез цIалана...