АхIулгохI бахъаралдаса 180 сон тIубаялде АхIулгохIалъул лъималаз, чIахIиязго гIадин, бахIарчиго хIехьана гIакъубагун къварилъи, бажарараб кумек гьабуна щулалъаби разе, цIунана гохI, кваридаги ран, кьурса гIодореги далун, баччана гIурухъа лъим, кьвагьдана тушманасде данде ва асирлъудеги ккана… Сверухъ лъугьа-бахъунеб жоялъул балагь сабурго баччана гьез. Гьезда бихьана унго-унгояб жужахIалъул къо. Гьел куцана рагъалъ. Гьезул гIемерисел къадаралде щвана АхIулгохIда....
Россиялда революция. Дагъистаналъе автономия кьей ЛъебергогIан соналъ халатбахъараб Кавказалъул рагъ лъугIун хадуб, 1860 соналъул 5 апрелалда Россиялъул пачаясул Кавказалда вукIарав сардарас тасдикъ гьабуна Дагъистан областалда ва Закатала округалда нухмалъи гьабиялъул положение, низам. Областлъунги лъазабун букIана гьеб тарихалда тIоцебе Дагъистаналъул ракь цолъизабураб гIуцIи. Областалъул гIатIилъи бащалъулаан 29,8 азарго квадратияб километралда. Дагъистаналъул ракьалда рукIарал ханлъабиги цогидал...
1920-1921 соназда советияб хIукуматалде данде рахъиналъул тарихалдаса 1920-1921 соназда советазде данде гьабураб восстание къинабиялъул мурадалда гьарурал аслиял гьужумазулъ гIахьаллъулеб аслияб къуватлъун букIана ХI армиялъул 32-абилеб кьвагьдохъабазул дивизия. Гьеб Бакуялдаса Дагъистаналде рехана 1920 соналъул лъабабилеб ноябралда. Дивизиялъе нухмалъи гьабулеб букIана Александр Тодорскияс. «Дивизиялда гъорлъе унаан рекIаразулгун мугIрузул батареягун цадахъ рекIаразул бригадаги, 282-абилеб ва 285-абилеб кьвагьдохъабазул...
1920-1921 соназда советияб хIукуматалде данде рахъиналъул тарихалдаса 1920-1921 соназда советазде данде гьабураб восстание къинабиялъул мурадалда гьарурал аслиял гьужумазулъ гIахьаллъулеб аслияб къуватлъун букIана ХI армиялъул 32-абилеб кьвагьдохъабазул дивизия. Гьеб Бакуялдаса Дагъистаналде рехана 1920 соналъул лъабабилеб ноябралда. Дивизиялъе нухмалъи гьабулеб букIана Александр Тодорскияс. «Дивизиялда гъорлъе унаан рекIаразулгун мугIрузул батареягун цадахъ рекIаразул бригадаги, 282-абилеб ва 285-абилеб кьвагьдохъабазул полкалги....
Балъго ислам цIунарал Доб мехалда дун вукIана гьитIинав чи, дида бичIчIулароан нижер хъизамалда жаниб лъугьунеб букIараб жо, амма зама-заманалда бихьулеб букIана, щибаб нухалда дун школалдаса тIадвуссараб мехалда, эмен рахIатхун лъугьунев ва гьурмалъ хисулев вукIараб куц. Кидаго, дица гьесие дарс бицунеб ва Инжилалдаса лъазабураб жо цIалараб мехалда, испан мацIалдасан щварал лъикIал къиматал рихьизарулаго, гьев пашманлъун...
Кагътил гурелги, пахьул ва гIарцул гъуршалги риччалел рукIана имараталъул «гIарцул азбаралда» 1919 соналъул байбихьуда генерал Александр Деникинил нухмалъиялда гъоркь букIараб Добровольцазул армиялъ Северияб Кавказалда гьарурал гьужумазул хIасилалда тIагIинабуна МугIрузулаб Респуб-ликаги цогидал миллиял пачали-хъалги ва «Цогояб ва цоцадаса бикьи гьечIеб Россия» абураб ахIиялда гъоркь чIезабуна жиндирго хIукумат. Гьелъие жаваб хIисабалда къватIисан рачIаразул нухмалъиялде данде къеркьезе...
МацI лъаларел нугIзал ЧIалда росулъ даргиязул хабалазул хIакъикъат Гьанжеялдаса гIемерал соназ цебе, дун гIолохъанчи вугеб мехалда, ЧIалда росдал годекIаниб рагIун букIана хабалазул гъоркьияб бакъбаккул рахъалдехун ругин МикIкIихIариб росулъа гIадамал рукъарал хобалилан бицунеб. Доб мехалъ лъикIго халгьабуни, гьел хабалалъ эхетарал заназул бащдалдасаги цIикIкIарал ратIарахъизеги лъалаан, узданго, цокIалго, цо кьерда, цо къоялъ рукъарал гIадамазул къаданир чIварал гIадин...
ГъазимухIамадил хIукму ккана, цадахъ Шамилги вачун, гIадамаз квалквал гьабулареб бакIалдаги чIун, жидерго гIелму камил гьабизе… ГIодосанго ГъазимухIамадги Шамилги рукIана цIалуде рокьи бугел, гIелмуялда тIадчIарал, лъаялда хадур лъугьарал, кIвахI-свак гьечIого лъай босулел васал. ГIелмуялде бугеб рокьиялъ ва цIияб жо лъазе бугеб гъираялъ гьел, миллат-ракь цIехечIого, рачана доб заманалда Дагъистаналда рукIарал цIар бугел гIалимзабазухъе. Гьез цIалана...
ЧIегIерав ГIумар «Бихьанщинабги рагIанщинабги гIадамазе гьурщулев вугони, дун мацIихъан ккола», — ян абулаан имамасул чапарас Шамил имамасул нухмалъиялда гъоркь Дагъистаналъул ва Чачаналъул халкъаз эркенлъиялъе ва жалго жидедаго чIеялъе гIоло гьабураб рагъулъ имамасул аслияб ярагълъун букIана муридзабазул бахIарчилъи ва гIорхъи гьечIеб къвакIи. Щибаб магIарул росулъ рукIана гьелъие мисалиял бахIарзал. Гьединазул цоявги вукIана лебалав бахIарчи, КIаратIаса...
Конвоялда хъулухъги гIемерго лъикI унеб букIана «РакIалде ккола ЦIияб заманалда Россиялда тIад багъарараб цониги рагъ букIинчIин, гьаб «империалистияб» гIадин, халкъазул пикруялъулъ инжитаблъунги бугьтанал лъураблъунги лъугьараб. Цониги рагъ ккечIо гьединаб гъваридаб вакуумалде. Цониги рагъ хутIичIо гьеб гIадин ирсилазул пикруялъулъа хъвагIараблъун. «Империалистиялда» тIасан гъобсагIатго хIучч цIана инкъилабалъ. Гьеб сверана «граждан рагъалде» ва букIинего букIинчIеблъун лъугьана». Лев...
