Гьидерил кьоде щварав лъа­ратIисес, гьенив дандчIварав Лъахъ росулъа Шитмарида цIехон буго дуда цIар щибилан абун. Досги жаваб кьун буго Шитмар бугин. Шитмар абураб цIар чиясда букIине рес гьечIилан пикруги гьабун, гьоболас нахъеги цIехон буго: «Дуда цIар щиб кколеб?» — абун. Гьидалъес кIиабизеги добго жаваб кьедал, жив махсараде кколев вугин ракIалде ккарав лъаратIисес абун буго: «Шитмар щиб букIунеб, инсуца дуда лъураб цIар щиб?» — ян.

Цо пуланаб компаниялда, лъай-хъвай гьабулаго, цояс жинда цIар БахIричи бугин абидал, гIажаиб­лъана киналго. Дагьаб хадуб, тах роходе бахиндал, гьениб цо херасе бокьула гьоболасул рахъалъ лълъар борхизе. Гьеб борхизе вахъарасда, кигIан ургъаниги, ракIалде щоларо гьоболасул цIар, ахирги тату хварав чияс абула: «Дица лълъар гьекъолеб буго гьав БихIлакил сахлъиялдасан», — абун.

Лъимада цIар лъей ккола цIакъ жавабчилъи цIикIкIараб тадбир. ЦIар буго инсанасе тIоцебе щолеб, гьавидал гьесда рагIулеб ва гIумруялъ гьевгун хутIулеб калам. Нилъер умумузул цIараздехун букIун буго цIакъ беричаб бербалагьи. Гьел божулел рукIун руго чиясул цIарул цо кинабалиго балъгояб магIна, къуват букIунин абулеб жоялда.

НекIо гIадамазе ва тухумазе тIокIцIарал кьолел рукIун руго. Масала, рас чIегIерав васасда — ЧIегIерчи, берцинай ясалда — ХIурулгIин абун.

ЦIар буго инсанасе умумуз кьолеб бищунго тIоцебесеб ва къиматаб сайгъат. Цебе лъимадуе цIар кьолаго, умумуз гIакълу дандбалаан кьибилалъул чIахIиязда, ракIалде щвезарулаан хварал, рагъул-кьалул бахIарзал ва лъикIал гIадамал. ТIаса бищулаан чиясе яхI-намусалъул, бахIарчилъиялъул, къохIехьеялъул, берцинлъиялъул ва узданлъиялъул гIаламат жиндилъ бугеб цIар. Абула, бахIарчиял ва гIакъилал умумузул цIар лъурав чиясе гьезул гIамал-хасият щолиланги.

Чабхъад унаго, какал разе чIа­раб бакIалда цо муридас ХIажиму­ра­дида цIехон буго: «Дагъис­та­налдаго тIибитIун буго дур бахIар­чи­лъия­лъул хабар. Дуца хIехьолеб, нижеца хIехьолареб жо щиб бугеб? Ду­даса къурабищ бугеб нижер ба­хIар­чилъи?» — абун. КъотIи ккун бу­го хIалбихьизе. ХIажимурадица дов муридасул цабзазда гьоркьоб жин­дирго килищ, досул килищ жин­дирго цабзазда гьоркьоб лъун бу­го. КъотIиялда рекъон, гьалмагъас ишара гьабурабго, дагь-дагьккун кил­щал цабзаз данде къалел рукIун ру­го. Заман балалдего дов муридасда­са гьаракь борчIун вуго. Гьеб мехалъ ХIажимурадица абун буго: «Цо лахI­заталъги дуца яхI гьабун бу­кIа­рабани, дидаса гьаракь бор­чIизе букIана. Цогидазда дандеккун, ди­ца цо дагьабго цIикIкIун яхI гьабула, гьелъулъ буго дир бахIарчилъи», — ян.

Дагъистаналда ислам тIибитIизе байбихьараб XIV гIасруялдаса нахъе нилъер умумуз байбихьун буго лъималазда гIарабазул цIарал лъезе. Гьел цIараз бусурбанчиясда малъула цIодоравлъун, гIакъилавлъун ва бахIарчиявлъун вукIине. Мисалалъе, гIарабазул цо-цо цIаразул таржама: Сайгид (талихIав), Расул (Аллагьасул вакил), Камал (гIакъилав), Къурбан (разияв)… Щибаб тухумалъул вукIуна аварагасул, асхIабзабазул цIар лъурав чи. Бихьиназда: Му­хIа­мад, ГIиса, Ибрагьим, ГIали. Руччабазда: ПатIимат, ГIайшат, Хадижат…

УргъичIого лъурал цIарал

Инкъилабалдаса хадуб байбихьана батIияб гIумру-магIишат, лъималазда лъуна батIи-батIиял цIарал. РукIана, рагIаби къокъ гьарун, ургъарал гIажаибал цIаралги: Мэлс — Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин; Мират — мирный атом, Владилен — Владимир Ильич Ленин.

ЧIахIияб гIелалда гьоркьор цо-цо дандчIвала жидерго цIараздаса не­чолел, гьезул гIемераб квалквал бу­кIунилан гIарз гьабулел чагIи. Гьеб ккола ургъичIого, нилъер гIадат-гIамал хIисабалде босичIого, эбел-инсуца жидерго лъималазда цIарал лъея­лъул квешаб хIасил. Масала, ди­да цадахъ ДГУялда цIалулев вукIана «Ноябрь» абун цIар бугев лезгияв. Жинда гьединаб ресукъаб цIар лъу­нин абун, саламатаб ракIхвей бу­кIунаан гьесул жиндирго эбел-инсудаса. Гьес абулаан жинде Юра абун ахIеян.

ХIисаб гьабеха хадусел цIа­ра­зул ахIизе ва хъвазе бугеб захI­ма­лъиялъул: Ворошилов, Киров, Бу­денный, Терешкова, Сталина, Октяб­­рина… Гьайгьай, лъималазги гьединал цIарал ругел чагIи махсараде кквечIого толаро. Гьединлъидал, лъимада цIар лъолаго, лъикIаб букIуна росдал, миллаталъул гIадатал цIунани ва тухумалъул чIахIиязда дандбани.

Цо-цоязда ккола лъимадуе цIар кьей бигьаяб жо кколин. Гьединал умумуз, ургъичIого, магIна цIе­хе­чIого лъола лъималазда цIарал. Гьединлъидал Дагъистаналда руго Мадридалги, Колябиги, Сократалги, Ми­ланалги, Камиллабиги, Дианабиги, Анжелабиги…

Чиясул хIакъалъулъ гIемераб жо бицуна цIаралъ. Умумузулгун ру­хIияб ва маданияталъулаб гьоркьоблъи тIечIого букIиналъе, чиясда лъазе ккола жиндирго цIаралъул магI­на. Масала, «Нури» абулеб дир цIаралъул магIна ккола: нур, канлъи, къалъи, канлъул чIор. Гьединаб берцинаб, къокъаб, бигьаго ракIалда чIолеб цIар дие кьурал дир умумузе дица баркалаги кьола.

 

Хваразул цIар лъола цIигьаруразда

«Дир Дагъистан» абураб тIехьалда Расулица хъван буго: «ЦIар» абураб рагIул кIиго магIна буго магIарул мацIалда. Цо лъураб цIар, цо щвараб цIар — машгьурлъи. ЦIарни вараниялдаги лъола, амма чиясул цIар лъикIлъиялъул рахъалъ кIалухъ бахъизе кьураб буго», — ян.

МагIарул цо росулъ букIун буго ясазда цIар лъеялъул гIажаибаб гIадат. Лъимер гьабулей гIаданалъе бигьалъи букIунин абун, гьеб гьабун бахъинегIан цояс Къуръан цIалулеб букIун буго. Яс гьаюни, гьелда лъезе цIарги хIадурун гьечIони, Къуръан цIалулес ахиралда абураб рагIуде тIаде «атги» жубан, лъолеб букIун буго ясалда цIар. Масала, РахIимат — гурхIел-рахIму бугей, СалихIат — лъикIлъи гьабулей, Кавсарат — алжаналда бугеб гIоралъул цIар.

ХIикмалъизарула цо-цо умумуз жидерго лъималазда ургъичIого лъу­рал, рагIизе, ахIизе бокьуларел, гIа­жаибал, гIантал цIарал рагIидал. ХIисаб гьабеха, кинаб захIмат бу­кIу­неб чиясе тIубараб гIумруялъ ха­дусел цIарал хадур рехъерхъизе кке­дал: ГIонкIкIолав, Чохьолав, Бербуго, КIилъилай, Кьукьуле… Гьединал цIарал ругел цо-цояз, паспортал росулаго, жидерго цIарал хисула.

Расулил гьал жугьабаз нилъеда ма­лъулеб буго лъималазда цIарал лъезе лъикIаб къагIида:

 

«Дир ракьалда кьалда

гIадан холаро,

Хваразул цIар лъола

цIигьаруразда.

Ва рижула васал меседил гIадал,

Инсул цIарги лъурал

жеги камилал».

Ахирал соназда магIарухъ модалъун лъугьун буго, жеги чIахIиял умумул чIаго рукIаго, лъималазда гьезул цIарал лъолеб къагIида. Гьеб ккола нилъер умумузул букIинчIеб гIадат. «Хведал лъималазда ниж кIочона, гьезда божуларо, ниж гьез, цIар лъун, кIодо гьаруларо», — ян абулеб гIадаб жо.

 

ГIурусазул цIарал

Буго цоги цIакъго сурукъаб гIадат. Умумуз лъурал цIаралги гIодоре рехун, Россиялъул шагьаралда бизнесалда ругел нилъер гIолохъабаз росулел руго гIурусазул ва жугьутIазул цIарал. Цо гьединасулгун дагIба ккана дир. ЧIванкъотIун гьес абуна, гIурус цIар бугони, Россиялда гIарац гьабизе бигьаго букIуна, — ян. ЦIар хисиялдаса бер бахъиго лъикIин абулаан умумуз. Хирияв МухIамад авараг кIодо гьавун, эбелалъ лъураб цIар гьес Роман абун хисун буго. Гьулакалде тIадеги къулун, эбелалъ ахIарал: «Дир МухIамад, МухIамад, махI берцинаб карул гъветI, квине лъикIаб пихъил гъветI» абурал берцинал рагIаби гьесие щайха? Гьанже Романида гIарцул гурони мацI бичIчIуларо.

«ЦIарал, цIарал, цIарал, берцинал цIарал, цIунизе умумуз нилъехъе кьурал», — абун ахIулеб кочIолъ ругел рагIабазул буго кIудияб магIнаги, босулесе кьолеб камилаб гIакълуги, амма киназго гуро гьезул гъварилъиялъулги камиллъиялъулги хIисаб гьабулеб.

 

«Азарго вас гьавеги,

Азарго яс гьаеги

БачIунебщинаб соналъ

Щибаб рокъоб магIарухъ».

Расулил гьеб кечI-дугIа къабуллъизабеян Аллагьасдаги гьарун, бокьун буго гIолохъанал улбузе гьадинаб гIакълу кьезе. ЦIар ккола кибниги хъвай-хъвагIай гьечIеб чиясул паспорт, гьесул гьумер, хасият, гIамал, гIадат. Лъимада цIар лъей ккола цIакъ ургъун улбуз гьабизе кколеб иш ва жавабчилъи цIикIкIараб тадбир. Тухумалъул кIудияздаги, гIумруялъул хIалбихьи бугезда дандги бан, нилъ магIарулал рукIинги хIисабалде босун, бахIарчиял, яхI-намус бугел, лъикIал чагIазул цIаралги цIалкIун лъураб цIаралъ берцин гьабила нужер лъималазул гIумру-магIишат.

Нури Нуриев