Инсанасул адаб гьаби «модаялдаса» ун буго ахираб заманалда. Адаб гьабилъун рикIкIунеб буго ресалда вугев гIагарав чиясеги, мадугьаласе­ги, гьоболасеги, хIата хIакимчиясецин хIели. Умумуздасан нилъее ирс­лъун хутIараб адаб-хIурмат гьабиялъул гIадаталги кIочон тун, халкъалъ­ул мулкалда хъат барал, жидерго чвантил гурони ургъел гьабуларел, циндаго бечелъарал гIадамазул къадру борхизабизе хIаракат бахъулел рукIуна гьезда сверухъ ракIарарал хIелхIелчагIи, гьезие лагълъи гьабизе хIадурал цо-цо гIадамал. Бечелъигун рес ва къуват кьочIоеги ккун гьа­бураб гьединаб гьоркьоблъиялъ хисун буго унго-унгояб адаб гьаби.

 

 

Кин гIолилазда малъилеб ун­го-унгояб адаб щиб кколебали? Кин гьезда бичIчIизабилеб, ки­нав чи мустахIикълъулев адаб- хIурматалъеяли? Гьединаб тарбия кьеялъе аслу, ай пайдаял малъа- хъваязул мугьал, ратула щибаб хал­къалъул педагогиял къагIидабазулъ. Рехселин гьелда бан цо-цо пикраби.

 

ГIолеб гIелалъе тарбия кьолел педагогазги лъималазул эбел-ин­суцаги, гьезие насихIат гьабулаго, гIемер хIалтIизарула «пуланав чи­ясул адаб гьабе», «гьесул рагIухъ гIинтIаме», «цIодорго рукIа» абу­рал калимаби. Гьебго заманалда бицунаро, сундухъ гьесул адаб гьа­бизе кколебали, адаб гьабиялъул жамгIияталъе кинаб кIвар бугеба­ли. Малъуларо лъималазда адаб­гун абизе кколел рагIабиги гьелъул къагIидабиги. Гьелъул хIасил ккола чIахIиязда аскIор гIисиназ хъалиян бухIиги, херазулгун гIаммаб мацI батунгутIиги, жиндаса кIудияв чияс гьабураб бадибчIваялъул магIна бичIчIунгутIиги. ГIасрабаз умумуз гIуцIараб хьвада-чIвадиялъул низам лъаларел гIолилазе бокьулеб гьечIо жидер рахъалъ абураб рагIиги гьа­бураб бадибчIвайги – гьел хъачIго кIалъала данде.

 

 

Инсанасул адаб гьабиялъул аслу ккола рухIиябги, моралияб­ги, захIматалъулабги ва цогидабги хIаракаталъе сверухъ ругез къимат кьей. Жиндирго адаб гьабуларев чи­ясда лъаларо дандиясул адаб щиб жояли. «Жиндирго адаб гьабуларес инсулги хIурмат гьабуларо», «Жин­дирго хасият лъаларесда цогидазул гIамалги бичIчIуларо», — гьедин би­цунеб буго халкъиял кицабазда.

 

Буго гьадинаб биценги. Цо ро­сулъа пуланав чиясухъе вачIун вуго лъабго гIолохъанчи, жал гIухьбилъун хIалтIизе росеянги гьарун. Дов чияс абун буго, хьитазда жанибе сали­ги бан, тIубараб къоялъ гIи хьи­хьун бажарани, росизе рази вугин абун. Разилъун руго гIолохъабиги. Къалъилалде лъабазулго хIатIал бидул цIун руго. КIигояс, гIиял бетIергьанчиясдеги хьандолаго, хьитазда жаниса салиги нахъе бан, хIатIалги чурун, тIасан катанги къан, хьихьун буго гIи. Лъабабилес, хважаинас малъухъе, тIолабго къо­ялъ гIазаб чIамун буго.

 

Бакъанида рокъоре тIад руссин­дал, кIиясго ккара-тараб бицун буго хважаинасда, лъабабилес рихьиза­рун руго бида рецIцIулел хIатIал. ХIалтIизе росун руго авлахъалда­са сахал хIатIалгун тIад руссарал гIолохъаби. «Живго цIунизе лъала­рев чияс дир гIиги цIунуларо, дуего батIияб хIалтIи балагье», — ян абун буго лъабабилев гIолохъанчиясда гIиял бетIергьанас.

 

 

Щивав чиясе къимат кьолеб шартIлъун халкъалъ чIезабун буго хъизамалдеги, гIагарлъиялдеги, гьу­дул-гьалмагъзабаздеги гьесул бугеб бербалагьи. «Эбел йокьуларев чиясе ватIанги бокьуларо», — ян абун буго халкъияб кици. Унго-унгояб адаб- хIурматалъул кьучIги, халкъалъул пикруялда рекъон, буго щивасул рекIелъги ботIролъги бессун. Пу­ланаб хъизамалъул, тухум-кьиби­лалъул, росдал вакиллъун жив ву­геблъи бичIчIулев чиясухъа гурони бажаруларо, гIагараб ракьалдеги, росдал агьлуялдеги, ватIаналдеги, гIагарлъиялдегун вац-яцалдеги адаб загьир гьабун.

 

«КIудияв чиясда тIадаб буго кIудиявлъун вукIине» — гьедин малъулеб буго халкъияб педагогикаялъ кIудиязул адаб гьабизе кколеблъи. ХIакъикъаталдаги, Дагъистаналъул тарихалда гьечIо цониги росу яги шагьар тухумалъул, хъизамалъул, жамагIаталъул кIудиявлъун рикIкIунев чи гьечIеб. Халкъиял маргьабазулъ цIодорав херас кумек гьабула нухлул лъабрикьуде кка­рав ва кинаб нух тIасабищилебали ургъулев гIолиласе, малъула, кинаб улка-ракьалда батулебали «чIагояб» лъим. ЧIахIиял чагIи кидаго рукIана гIолилазе нух къалъизабулел чи­рахъаллъун. «КIудияв чилъун» дагъистанияз рикIкIуна эбел-эмен, кIудада ва кIодоэбел, жиндаса ри­гьалъ цIикIкIарав, ай пуланав чи­ясдаса цеве ракьалда вижарав чи. «ЧIахIияз малъараб гьабичIев чияс жиндаго тIаде цIала кIудияб ба­лагь», «КIудияв чи гьечIеб рукъалда баракат лъоларо», «БукIунаро анкьго рукъги микьго кIудиявги», — гьедин малъула халкъиял кицабаз.

 

 

Гьелдаго цадахъ, халкъияб пе­дагогикаялда цIунун хутIун руго тухумалъул кIудиясде ругел тIалабалги. Гьел рукIине ккола гIакъилал, гIолилазе лъикIаб хьвада- чIвадиялъул мисал бихьизабулел, жив кIудиявин абун, гIисиназул тIалаб-агъаз гьабулел ва гьел мекъ­аб нухде ккезе толарел. Гьеди­нав ватичIони, кIудияв чиясухъ гIинтIамизе тIадаблъун гьабуларо. «КIудиясухъа бажаризе ккола жив кIудияв вугеблъи загьир гьабун», «Адабалъул къимат лъалев чиясул гурони адаб гьабуларо», «Бицунев чи гIабдал вугони, гIенеккулесулниги гIакълу букIине ккела».

 

Халкъияб педагогикаялда рекъон, лъималазда гьабизе гьитIинго малъ­изе ккола инсанасул адаб: «Лъимер куцай, кинида букIаго, бече – ква­рида бухьун букIаго». Инсанасул къадру гьабула, жамгIияталъул гьесул хIакъалъулъ бугеб пикруги кьочIое босун: «Мун къадруявлъун рикIкIине бокьун батани, лъимадул адаб-хъатир гьабе».

 

 

ГIакъилав чияс кидаго гьабула инсанасул адаб, тIоцебесеб ирга­ялда лъималазул – гьезул тIалаб гьабулаан, жеги эбелалъул ургьи­санго. РакIалде щола дирго эбелалъ рагъда чIварав вац Нажмудинил хIакъалъулъ бицунеб букIараб ха­бар: «Кваназе гIодор чIараб мехал­да, лъимаде йигей дие гьес кидаго кьолаан кванил кIиго бутIа. Цо – дуе, — ян абулаан гьес, кIиабилеб – дур ургьиб бугеб лъимадуе. Гьев­ги вуго инсан. Мун лъикI кваназе ккола, досиеги щвезе букIине», — ян. Лъимадул тIалабгун адаб гьаби кко­ла хъизамалъги, мадугьалзабаз­ги, гIагарлъиялъги лъимаде йигей чIужугIаданалъул тIалаб гьаби – гье­динаб бербалагьи буго тIолго дагъ­истаниязул. Нилъеда лъала, гIемер лъимал ругеб хъизамалъухъе унев гьоболасги кидаго цадахъ росула гьезие сайгъатал. Гьедин лъимала­зул рекIелъ бижула адабияб берба­лагьи.

 

Лъималазе тарбия кьола хIалтIулеб мехалдаги. Хасаб берба­лагьи куцалаан чадидехун. КъотIноб басандизе унеб лъимадухъ кодоб чед бихьани, вахъун чIовухъе ква­назе бегьуларин, чед цIунизе кколин бицунаан. Жидерго мисалалдалъун бичIчIизабулаан чадил адаб гьаби­зе. Масала, нухда гIодоб батараб чед кодобе босула ва, тIаса хIур-махIги кIутIун, лъилниги хIатIикье ккола­реб бакIалда лъола. Чадие гIатI буцу­леб мехалда, гьелъул цониги къатIра гIодобе бортизе толароан эбелалъ. Корохъа рокъобеги чед босулаан, бацIцIадаб чIартилъги жемун ва, гьитIинаб лъимерго гIадин, каранде­ги къан. Гьеб кинабго бихьулаан лъи­малазда ва гьезги хIаракат гьабулаан чадилги жидее чед-хинкI чIезабулел эбел-инсулги къимат гьабизе.

 

 

ТIаде вачIарав гьоболасулги, ту­хумалъул кIудиязулги, мадугьалза­базулги гьабулеб адабги мисаллъун чIолаан лъималазе. Адаб гьабилъун ккола ургъелги рохелги бащад гьа­би, цIодорай, росулъго къадру бу­гей херай гIаданалъул малъиялъухъ гIинтIами, кIудияв чиясул гьари тIубай.

 

КIудияб адабгун дагъистани­яз къабул гьавулаан гьобол. Гьес­да разиго дандчIвалаан, цIехолаан хъизам-агьлуялъул сахлъиялъ­улги, гIагарлъиялъулги, хIалтIи- пишаялъулги хIакъалъулъ. Гьо­боласда цебе рокъоб гъалмагъир ккезе толароан – гьесул ракI пашманлъунгутIизе. Гьоболасе ракIгъеялъе ахIулаан гIагарлъигун мадугьаллъи. ЧIахIиязул мажлисалда чIечIого, лъимал унаан цогидаб рокъ­орехун – гьезие квалквал ккунгутIизе. Гьалбадерил тIалаб гьабизе ихтияр букIана кIудиял лъималазул. Амма гьелги бегьулароан чIахIиязул хар­билъ журазе, гьез гIицIго кьолаан кIудиязул суалазе жавабал.

 

 

«КIудияв чи хIакъир гьавизе тоге, гьесда нахъаса вахъа, чIахIиязе ку­мек гьабе, амма гьабураб жоялъул бицун веццаруге – гьеб буго дуда тIадаб борч; чIахIиязда гьоркьов гIодове виччан вукIа, лъай дур­го бакIги гьезул харбида гьоркьо­ве лъугьунеб мехги; кIудияв чи дандчIвараб мехалда, гьесдаса цебе салам кье; кинаб хIалтIи байбихьа­ниги, цин чIахIиязулгун гIакълу дандбай», — гьедин малъула халкъияб педагогикаялъ.