ЗахIмат бихьунгутIиялъул хIасил

Россиялда щивав лъабабилев чиясул буго бидул тIадецуй

Цебе бидул тIадецуялъ 40-йилъа арал чагIи унтулел рукIун ратани, жакъа гипертониказул 33,4 процент ккола гIолилал, 7,2 процент балу­гъаб ригьалъул ва кIиго процент — лъимал. Россиялъул 63 процент халкъалъул унтун буго бидул тIадецуй цIикIкIиналъ. Ахираб кIиго соналда жаниб гьеб унтиялдалъун Россиялда хун вуго 1 млн 200 азаргоялдаса цIикIкIун чи. Дагъистаналда хъвай-хъвагIай гьабун буго бидул тIадецуй цIикIкIарав 105028 чиясул.
Бидул тIадецуй цIикIкIарал чагIаз гьабизе кколеб цIуна-къаялъул, гьезул букIине кколеб хьвада-чIва­дия­лъул, гьабизе кколеб тадбиралъул хIакъалъулъ бицун, нижеца гара-чIвари гьабуна республикаялъул кардиологияб диспансералъул бетIерав тохтурасул заместитель, тIадегIанаб категориялъул кардиолог Сапият ГIалиевалъулгун.
— Сапият, бидул тIадецуй цIи­кIкIарал чагIазул къадар гIемер­лъия­лъе гIилла щиб?
— Аслияб гIилла буго жакъа инсанасул черхалда захIмат бихьунгутIи, гьесул гIемерисеб заман компьютералда, планшеталда ва телефоналда нахъа унеб букIин. Цоги, пай­даяб куцалда гIуцIичIеб квана-гье­къей, хIайваналъул кьаралъи ва цIам гIемер хIалтIизаби, жа гьекъей, хъалиян бухIи.
– Бидул тIадецуй цIикIкIиндал, кIу­сизе яги регизе лъикIаб букIу­нилан абула. Гьеб битIараб бугищ?
– Гипертониказ гьабизе бегьула­ро черхалде хIалкколеб хIалтIи. Ам­ма, кидаго регун чIани, ай черх кIвекIичIони, къаркъалаялде цIайи бахуна, бидурихьазда жанир холестериналъул бляшкаби лъугьуна. Гьелдалъун би хьвади хIинцлъула, рекIел хIалтIи хьадарлъула ва цогидалги унтаби тIатуна. Инфаркт, инсульт гIадал унтаби хIехьарал чагIазе тохтурзабаз тIуразаризе рихьизарула хасал упражнениял. Тохтурасул халкквеялда гъоркь артериалияб бидул тIадецуй цIикIкIарал чагIазги тIуразаризе ккола гьелго упражнениял.
– Абулеб рагIана «гIажаибаб» таб­летка бугила, гьеб хIалтIи­за­буни, бидул тIадецуй тIубанго уни­лан. Бугищ гьединаб таблетка?
– ГьечIо. Артериалияб бидул тIа­децуй гIодобе ккезаби ккола гIадатияб гуреб ва заман унеб хIал­тIи, гьелъие чанцIулго хисизе ккола дараби, гьезул къадар ва хIал­тIизе кколеб заман. Гьеб гуребги, цохIо дарабаздалъун унти къинабизе кIоларо. Кванилъ кIванагIан цIам дагь гьабизе, цо-цояз гьелдаса тIубанго инкар гьабизе ккола. БукIине ккола сахаб гIумру: дурусаб квен, физзарядка, хъалияналдаса инкар гьаби, бацIцIадаб гьава ва лъикIаб хIухьбахъи.
– Бидул тIадецуй 180/90–200/100-ял­де бахун бугониги, цо-цо чагIазе ургъелго букIунаро. Гьел сахгьаризе кколарищ?
– Лъалеб гьечIин абун, унти сахгьабичIого тезе бегьуларо, бидул тIадецуй цIикIкIиндал, инсанасул чорхолъ унел рукIуна сахлъиялъе хIинкъи бугел лъугьа-бахъинал. Заманалдасан бидул тIадецуй жеги цIикIкIуна, жанисел лугбузда унтаби тIатуна ва унтарав сакъатлъула. Гьеб гуребги, гьелъул хIинкъи букIуна инфаркт ва инсульт ккеялда.
– КIикъого соналдаса тIаде арал чагIазе гурони гьеб унтиялъул хIинкъи букIунарин абула. Гьеб пик­ру битIараб бугищ?
– КигIан бокьичIониги, жакъа ре­кIелгун бидурихьазул унтаби гIо­лохъанлъун руго. Гьелъие кверба­къулеб буго тIадехун рехсарал гIиллабаз: сахаб гуреб квен, сах-са­ла­матаб гуреб къагIидаялъ гьабулеб гIумру, чорхол цIайи, хIалхьиялда цIу­нараб черх. Гьелъие квербакъула хъалиян цIай, мехтизарулел жал гье­къей гIадал квешал гIамалазги. Гье­динго нерваби хвезари (стрессы), макьу гIунгутIи, черх чIвалеб хIалтIи гьаби.
РекIел ва бидурихьазул сахлъи гIолохъанго цIунизе ккола. Херав чиясул киналго унтаби ккола гIолохъанал соназ гьес гIумру гьабураб куцалъул хIасил.
– Аптекаялдаса кинал дараби ро­си­зе бегьулел, бидул тIадецуй цIи­кIкIин­дал?
– Гьеб суалалъе жаваб кьезе кIола сахгьавулев тохтурасда, гьес­да лъала унтарасул сахлъия­лъул гIунгутIаби, бидул тIадецуй цIикIкIиналъе бугеб гIилла, чорхолъ ругел цоги унтаби, жинс, цIайи ва рарал сонал. Сах­гьариялъул хIасил кканин рикIкIуна, артериалияб бидул тIадецуй 140/90-ялдаса гIодобе ккезабизе кIвани. Хасгьабун батIияб къагIида букIине ккола чакрил ва ургьисалазул унтаби ругел чагIазул бидул тIадецуй сахгьабиялъул. Къокъго абуни, тохтурасда дандбачIого, бидул тIадецуй сахгьабизе нилъго лъугьине бегьуларо.
– Бидул тIадецуй сахгьабиялъе цо дару хIалтIизабуни гIолищ яги цо чанго даруйищ лъикIаб букIунеб?
– Ахирал соназда гьарурал цIех-рехаз бицунеб буго цо дару хIал­тIи­забиялдалъун гьеб унти сахгьаби­зе кIолареблъи. Бидул тIадецуй цIи­кIкIиналъе ругел гIиллаби тIагIи­на­риялъул мурадалда тохтурас хъвала, батIи-батIияб хIасил кьолеб, кIиго-лъабго дару. Унтаразул 80 процен­талъе мадар лъугьиналъе чара гьечIеб буго цо чанго батIияб дару, гьединлъидал жакъа аптекабазда руго гьеб мурадалда чамалиго даруялдаса хIадурарал таблеткаби, ай 2-3-4 даруги босун, гьабула цо дару.
— Унтараз абула бидул тIадецуй борциналъе жидер гьадинал-додинал цIакъал алатал ругилан, гьеб хасаб къагIидаялда борцине кколилан. Кинаб букIунеб артериалияб бидул тIадецуй битIун борцине кколеб къагIида?
— 1. Бидул тIадецуй борцине ккола гъажалда балеб манжеталъул кумекалдалъун. Кверзул рищиялдасан ва килщаздасан борцараб гIемерисеб битIун букIунаро.
2. Бидул тIадецуй борцине ккола бакIида кIусун.
3. Борциналде цебе щуго минуталъул хIухьбахъи букIине ккола.
4. Кваранабги квегIабги квералда батIи-батIияб бидул тIадецуй батани, цIикIкIараб батараб квералда гьеб цIидасан борцине ккола.
— Бидул тIадецуй халкъияб медицинаялъ малъухъе сахгьабун бажарулищ?
— Халкъияб медицинаялъ кумек гьабула унти къинабизе, амма гIадатияб медицинаялда гурони гьеб сахгьабун бажаруларо.
— Магнитазул бураназ кинаб асар гьабулеб бидул тIадецуй цIи­кIкIа­рал чагIазе?
— Магнитазул бураназул хIинкъи букIуна бидул тIадецуй цIикIкIарал, бидул тIадецуй гIодобе ккарал ва рекIел унтаби ругел чагIазе. ГIага-шагарго инфарктазул, инсультазул ва бидул тIадецуялъул 70 процент цIикIкIин букIуна бакъул буранал гучлъараб заманалда. Цоги, меди­каз чIезабуна бидул тIадецуй цIи­кIкIарал чагIазе маркIачIул сагIтал би­щунго загIипаб заман кколилан. Гьеб заман щвелалде цо-кIиго сагIаталъ цебе дару гьекъани, балагьалдаса рорчIизе бегьула. Гьеб гуребги, бидул тIадецуй цIикIкIуна гьава-бакъалде ва хинлъи-цIороялде балагьун. Масала, цIорораб хасало гIемерисезул бидул тIадецуй лъалаго цIикIкIуна.
Нури Нуриев