ХIИКМАТАБ УНКЪО КЛЕТКА

 

     Араб анкьалда редакциялде гьоболлъухъ вачIун вукIана Шамил районалъул ГIасаб росулъа халкъияб тохтурлъиялъул устар МухIамадРасул Якъубов. Журналистазул суалазе жавабал кьолаго, гьес бицана батIи-батIиял унтабазе дараби гьариялъулги черх лъадариялъулги хIакъалъулъ.

    — Масала, гьес абуна хурдул рукIунин цоцалъ рекъолелги рекъоларелги. Онкологиялдаса сах гьаризе хIалтIизарулин чистотел, белена, болиголов. Цоцазулгун данде кколарел хурдул цадахъ хIалтIизаруни, чорхол сахлъиялъе зарал гьабулин гьез. Гьединго кванил нигIматалги. Масала, бетарахьги ччугIаги ругила диетаялъе хIалтIизарулел, ай черхалъе пайдаяллъун рикIкIунел нигIматал. Амма кIиябго цадахъ хIалтIизабуни, гьез инсанасул черхалъе зарал гьабизе бегьулин. ЧчугIаялда гъорлъ гIемер бугила железо, йод, бетарахьалда гъорлъ щелочь, азот, фосфор. Фосфорги железоги цоцалъ жубаялъ квешаб асар гьабулин. Гьединлъидал кIиябго нигIмат цадахъ кванани, нилъее загьрулъулила гьел.

 

Аллагьас бижуларо дару гьечIеб унти

 

 — ГьабсагIаталда дунялалдаго тIибитIун буго коронавирусалъул унти. Кинал дараби гьаризе кколел гьелде дандечIеялъул мурадалда яги гьеб унтиялдаса сахлъизе?

   — Руго овощалги хурдулги, жидер сок хехго холелги, гIемераб заманалъ тани кинабгIаги хиса-баси кколарелги. ЛъагIелги хадуб заманалъ кIвекIулел руго нилъ пандемиялъ. Гьелъие бищун лъикIаб, ай пандемиялъул ралъдалъ лъеданиги, нилъее хIинкъи гьечIеб жо буго, нилъерго богорокъор хIалтIизарулел нигIматал. Масала, чIегIераб талган (черная редька). Гьелъул сокалда гъорлъ ругел химиялъул элементазул сокIкIелалъе кинабгIаги хиса-баси кколаро, чинидал, цIорол, цIулал яги пластикалъул цIарагIалъубеги тIун цIунани. Гьеб буго вирусалде данде кутакалда хIалтIулеб жо, щайгурелъул гьелда гьоркьор руго ще- лочал. Гьединабго буго имбиралъул гIенги.

Рецепт:

    ЧIегIераб талганалъул сок – цо стакан Имбиралъул сок – цо стакан Ражидул сок – цо стакан (цIияб ражидул цо килоялъул лъугьуна кIиго стакан гIеналъул). Лимоналъул сок – цо стакан. ГьоцIо – кIиго стакан.

  Гьеб кинабго жубазабула ва сордо-къоялъ гIодоб лъун тола, дагьабго беччизе. Кваналалде цебе яги кванан хадуб гьекъезе ккола гьеб даруялъул кIи-кIи кIудияб гъуд (лъималазе – цо-цо гъуд). Къойида жаниб ун- къо нухалъ кванани, гьелъ иммунитет щулалъизабула.

— Ковидалъ унтун хадуб черх щулалъиялъе щиб гьабизе кколеб?

— Шайих Сайпуллагь-къадил (къ.с.) заманалдаги рукIана вирусалги, лихорадкаги, вабаъги ва цогидал унтабиги. НакIкIигъотIол букIдулги гьалдезарун, гьелъул лъим гьекъезе лъикIаблъун бихьизабун буго Сайпуллагь-къадил медицинаялда. Гьеб пайдаяб буго кванирукъалъеги тIулалъеги. Пайдаяб буго гьадинаб рецептги:

Миккил гъотIол хъал – кIиго стакан.

Гьалараб лъим – 11 литр

Гьалдезабула 15 минуталъ. Сордо-къоялъ гIодоб лъела ва тIаде бала «шток-роза желтая морщинистая» абураб (нижеца гьелда абула хурдузул парччахIилан; цо-цояз абула цIунцIра-дахIаянги) харил цо стакан, «полынь обыкновенная» абураб харил кIиго стакан ва лъабго стакан гьацIул. Гьеб багъарула ва лъабго къоялъ беччизе тола. Гьедин лъугьараб лъамалъидал бащдаб стакан гьекъела къойида жаниб ункъцIул. Гьелъ кумек гьабула кванирукъалъ- еги тIулалъеги.

Кванирукъги тIулги камилго хIалтIулев чи къанагIат гурони ун- туларо. Гьединлъидал лъагIалида жаниб цоцIулниги бацIцIад гьабизе ккола тIул. Гьелъие пайдаяб рецепт буго лимоналъул сок, апельсиналъул гIен, зайтуналъул нах, глауберова цIам (ветаптекаялда букIуна).

  Ццидал къвачIаялъуб гамачI батани, гьаб дару гьабилалде анлъго къоялъ лъел бакIалда гьекъезе ккола гIечул сок. Анлъабилеб къоялъул сагIат ункъоялда гьабула клизма (хинаб лъел литрги хIалтIизабун). СагIат анлъгоялда – глауберова цIамул лъабго гъуд билъуна, лъел ункъо стаканги тIаде тIун, ва гьекъола цо стакан. СагIат анкьгоялда яги микьгоялде бащдаб хIалтIараб мехалда бахъула апельсиналъулги лимоналъулги сокалъул нус-нус грамм. Гьезде тIаде тIола зайтуналъул нахул 200 мл – кинабниги лъугьуна 400 грамм. Цадахъго гьекъела. СагIат ичIгоялде бащдаб хIалтIараб мехалда гьекъола глауберова цIамул кIиабилеб порция; къаси сагIат анцIгоялда гьекъола глауберова цIамул лъабабилеб стакан. Гьанже регула, гIодор кIусарал гIадин. Риххел щвараб гIадинаб хIал букIуна. Гьеб буго чорхолъа, ай тIуладаса ва ццидал къвачIиниса чороклъи къватIибе бачIиналъул асар.

Радал сагIат микьгоялда гьекъола глауберова цIамул ахирисеб порция ва сагIат анцIгоялда – тIадагьаб квен кванала (масала, белъараб пиринчI).

Буго гьадинаб къагIидаги: лъел 10 литраялъулъе бала санидул (барбарис) тIогьилаб хъалалъул ункъо стакан. АнцIила щуго минуталъ гьа- лизабула ва гIодоб лъун тола сордокъоялъ. Гьедин гьабила лъабго ну- халъ. Гьебмехалда гьелъул лъугьуна тIогьиллъи чIвараб тIулакьераб лъамалъи. Гьеб букIуна кутакалда кьогIаб жо. Гьеб цIвизеги цIун, тIаде тIола гьацIул ва чIегIераб мучаридул (ганзиралъул – «черный тмин») нахул кIи-кIи стаканги 10 грамм мумиёги (аптекаялдаса гуро

– тIабигIияб, гьеб бичула исламиял тукабазда). Къойида жаниб 3-4 гъуд гьекъола гьелъул – тIокIаб гьекъон бажаруларо, кутакалда кьогIаб букIиналъ. Гьелъ чIвала чорхолъ ру- гел гIемерисел вирусал.

   Мумиё пайдаяб буго аллергия бугел гIадамазеги. Гьалил цо мугьгIанасеб мумиё хинаб лъел стаканалда гъорлъ багъарула ва гьекъола щибаб къойил, радал тIаде рахъиндал.

 

ЦIОДОРЛЪИ ГЬАБЕ, РУЧЧАБИ

 

— ГьацIул бакIалда чакар хIалтIизабизе бегьуларищ?

   — Бегьуларо. Чакаралъ инсанасул черхалъе кIудияб зарал гьабула. Абула, чакаралъ онкология хьихьулин. Чакрил гьуинлъиялъ гIодобе ккезабула нилъер иммунитет. Нилъ ругьунлъун руго гьуинлъи кваназе. Нилъер умумузул бертабалъ букIунаан гьанги, гьагIуги, чедхинкIги. Гьанже гьелги хисун, цере лъолел руго гьуинчадалги, торталги, конфеталги. Гьединлъидал гьабсагIаталда инсанасул гIумру къокъаб буго, унтаби гIемерлъун руго. ГьабсагIаталда дихъе рачIунел унтаразул гIемерисел руго онкология бугел гIадамал. Гьел рачIуна Турциялдаса, Белоруссиялдаса, Франциялдаса ва цогидал улкабаздаса. Гьелги рачIуна, дица сах гьавурав чияс дир хIакъалъулъ бицунебги рагIун.

    ЧIужугIаданалъул бищунго загIипаб бакI буго керен, бихьинчиясул – поджелудочная железа. Гьеб кIиябгоги ккола сах гьабизе захIматаб бакIлъун. ГIемерлъун руго курмузул унти бугел руччаби. Жидедаго лъаларо гьезда, унти букIин. Гьалмагъалъул, яцалъул УЗИ гьабизе араб мехалда, жиндиргоги гьабу- на ва батанин абула гьез. Гьебги буго чакаралъги пружинка бугел керен къалел жалазги ккезабураб унти. ЧIужугIаданалъул буго хIеренаб гьан. Пружиназ данде къалел руго кереналде рачIунел бидурихьал, ай гьукъулеб буго биялда цадахъ гьелде рачIунел черхалъе пайдаял нигIматазе нух. Клеткабазе щоларо хIажаталщинал микроэлементал.

   Инсанасул чорхолъ буго киданиги холареб ва тIолабго черхалда ругел клеткабазе нухмалъи гьабулеб ункъо клетка: кIиго бетIералда (гIадалнахул кваранабги квегIабги полушариязда), цо клетка – рекIеда ва цо – гьодил ахалъиялда (копчик). Аварагасул медицинаялда рекъон, гьезда гьоркьоса лъабго клетка хола, нилъ хварабго. Амма гьодил ахалъиялда бугеб клетка холаро, нилъго хвараб мехалдагицин. Кванирукъалдаги бакьаздаги ругел клеткаби хехго хола ва чIагояз хисула: хвараб най чIагояз тIалаялъуса къватIибе рехулебго гIадин, сахал клеткабаз чорхолъа къватIире ра- чахъула гьел. Каранда бугеб ва керен къалеб жоялъ бакъизабураб клеткаялъухъа бажаруларо хвараб клетка къватIибе бачахъун. Гьединлъидал каранда ракIарула хварал клеткаби. Гьел гIемерлъула ва сверула онкологияб унтиялде – мастопатиялде. Гьелъие гIиллаби гIемер руго (масала, лъимадуе керен кьунгутIи), амма аслияб къагIидаялда унтаби цIакъго гIемерлъана пружинкаби ругел керен къалел жал раккаралдаса, ай эркенго би хьвадизе рес гьечIолъиялъ.

   Япониялда киданиги букIинчIо ва гьабсагIаталдаги гьечIо мастопатия абураб унти ккеялъул хIужжа. Щай? Щайгурелъул гьезул руччабазе хIакъираблъун рикIкIуна керен къалеб жо бай.

— МухIамад-Расул, кинаб малъа-хъвай гьабилеб дуца руччабазе?

— Киназего бокьула гьурмал берцинлъи цIунизе, ботIрол рас къачIазе. ЧIужугIаданалда рекъарабги буго гьеб. Амма батIи-батIиял кремалги шампунь-сапунги хIалтIизабилалде цебе лъазе ккола цо-цо баянал.

  Инсанасул тIом буго цIалкIу гIадинаб жо, ай гьелда руго гIемерал картIал. Гьел картIахъан къватIибе бачIуна чорхолъ бугеб чороклъи, масала, гIетIалда цадахъ. Кидаго шампуналъ бетIер чурулеб бугони, гьел картIал рацула. Гьебмехалда мукъсанлъула гIадалнахуе чара гьечIого щвезе кколеб кислород. Гьелдалъун раккана цере цIакъго къанагIат гурони рукIинчIел ва гьабсагIаталда медицинаялда сах гьарун бажаруларел унтаби – гидроцефалия ва микроцефалия, бидурихьал къварилъи, рекIел бидурихьазе къварилъи ккей, бидурихьазул склероз. Дихъа бажарула гидроцефалиялдаса сах гьарун, амма микроцефалиялдаса бажаруларо.

  ЛъикIаб буго ретIел чурулеб сапуналъ бетIер чуризе. Жеги лъикIаб буго мыльнянка абураб хералъ чуризе – гьеб бижула магIарухъ. Гьелъул кьибилалъул букIуна унго-унгояб сапналго гIадинаб полоп, ретIелги чуризе бегьула гьелъ. Расуе берцинлъи бокьани – чуре гIабукIалъул лъеца.

Рецепт:

ЦIияб гIабукIалъул кIиго кило, гьан ххунеб машинаялъ гIисин гьабе. Гьелде тIаде тIе 13 литр гьалараб лъел ва щуго минуталъ гьалдезеги гьабун, сордо-къоялъ гIодоб лъун те. ЦIвизеги цIун, гьелде тIаде жубай кIиго стакан гIечул къанцIадул. Гьеб жо лъагIалица холаро. РетIел чурулеб сапнаца чурараб бетIер хулизе ккола гьеб лъамалъиялъ. Гьелъ рас бижизабула, хIулизе ва хъахIаб рас баккизе толаро, расалъул берцинаб кьерги лъугьинабула.

 

ГЬЕКЪЕЗЕ БЕГЬУЛАРЕБ, ЧЕРХ ЛЪАДАРИЯЛЪЕ ЦIАКЪАБ

— ЦIорораб лъим гьекъезе бегьулищ?

   — Аварагасул медицинаялда цIорораб лъим лъикIаблъун бихьизабун буго гIицIго лихорадка бугел гIадамазе. Лихорадка ккола кутакалда цIа-кан бахиналъул унти. Аварагас абулеб букIана гьеб жужахIалдаса бачIараб унти бугин ва жужахIалъул цIа свинабулеб жо лъим бугин абун. Гриппалъ унтарав чи хIалкIун хинлъизавизе ккола: хинаб квен, лъим кьун, хинаб рокъов вегизавун. Лихорадка бугев чиясе кьела цIорораб лъим гьекъезе ва тIаде тIезеги бегьула.

  Кидаго цIорораб лъим гьекъани, нилъер би бакъвалъула, бидурихьал чороклъула. Цо-цояз абула, жидеца кидаго цIорораб лъим гьекъолин ва жидее щибго лъугьунеб гьечIин абун. Жаниса турулел рукIуна гьел, жидедаго лъачIого.

   Гьекъезе ккола чорхол температураялда рекъон кколеб лъим. Дир кIудияв эмен Хъвекилав киданиги унтун гьечIо (гьес бана 126 сон). КIалдиса цониги ца-гIус бортун букIинчIо гьесул. Инсуцаги бана 102 сон. Гьес бицунаан, кIудияв инсуца киданиги гьекъолароанила риидал иццухъа цIураб лъим гьеб параялъго – дагьабго заманалъ гIодоб лъун толаанила. Холодильникалги кондиционералги гьечIеб заманалда инсанасул гIумруги халатаб букIана.

— ЦIорораб лъеца черх чуризе бегьулищ?

  — Бегьула. Нилъер умумузги гьедин гьабулаан. Хасалоги чвахукь чвердолаан дир эмен. Хинаб лъеца чвердон ругьунав чиясе циндаго цIорораб лъелъ чвердезеги бегьуларо.

 

НИХА, ЛЮЦЕРНА – ДУЦАГО КВАНАЙ

— Чакрил диабет бугев чиясе бегьулищ гьеб?

 — Чакрил диабет сах гьабизе кIола.

Рецепт:

    Жух буссуна ва хъапустIаналдаго гIадин, рекъараб хIалалда цIамги бан, къачIала. Щибаб къоялъ кваналалде сагIаталъ цебе радал, къад ва къаси кванала гьелъул цо-цо кIудияб гъуд. Гьедин гьабила кIиго моцIалъ.

   Бигьародул (осина) хъалал квас гьекъаниги, чакрил диабет сахлъула. ХIадурила гьадин: лъел лъабго литраялде тIаде бала бигьародул хъалалъул цо стаканги гранаталъул сокалъул цо стаканги тIола, кинабго жубазабула ва кIиго анкьалъ тола беччаризе. Щибаб къоялъ багъаризеги ккола гьеб. Гьекъола кIиго моцIалъ, къойида жаниб лъабцIул, бащдаб стакан.

   Чакрил диабеталъеги панкреатиталъеги пайдаяб рецепт: Ниха (мугь) – ункъо кIудияб стакан Гъаран (хьонги, бегьула жибго херги) – ункъо стакан Лъим – 17 литр Лъолъол нах – цо стакан Лъелъ билъараб мумиё – 15 грамм Гранаталъул сок – анлъго стакан Кинабго жубазабула ва тола лъабго анкьалъ беччаризе, щибаб къоялъ багъарила. ЦIвила ва гьекъела лъел бакIалда.

— ГIемер бицунеб рагIула люцерна даруяб бугин абун…

    — Северияб Африкаялда ругел улкабазда (Ливия, Алжир, Эфиопия, Марокко, Судан, Египет) гьечIо «инсульт» абураб унти. Гьелда хIикмалъун рукIана нилъер улкаялъулги цогидал пачалихъазулги гIалимзаби. Гьелъие гIиллалъун батана, нилъеца гъаран, петрушка ва квание тIагIам кьолел цогидал жалго гIадин, кванилъ гьез люцерна хIалтIизаби. Гьелъул гьабула чай, салат, бала чурпадулъе ва цогидал кванил нигIматазулъе. ГIалимчи Олег Панковас хъвалеб буго, люцернаялъ гIажаибго бацIцIад гьабулин ва лъамалъизабулин бийилан абун. СагIудиязул вуго ГIабдурахIман Сакъафи абулев тохтур-академик. Гьесул буго медицинаялда гьабураб 250 цIирагьи. Гьес тIубараб тIехь хъван буго люцернаялъул хIакъалъулъ.

   Люцернаялда гъорлъ гIемер буго белок, гьединлъидал гьеб кьариял чагIаз хIалтIизабизе лъикIаб гьечIо – гьединаз гьекъезе бегьила гьелъул гьабураб чай. Гьеб тун батIияб дандеккунгутIиги гьелъул гьечIо. ХIалакъал чагIаз гьеб кваназе бегьула, гIачияз хер гIадин. ЦIияб люцернаялъул салат, чурпа гьабизе бегьила, хIалтIизабула бакъварабги.

— Зоб бугев чиясе кинал хурдузул пайда букIунеб?

    — Интернеталдаса тIибитIизабула зоб бугев чияс цIулакьодул чинква хIалтIизабеян абун. ЦIулакьоялдаги гьелъул чинкваялдаги йод гьечIо – гьениб буго дубильное вещество, краска. ЦIулакьодул тIанхил чай пайдаяб буго мегIерччин, цIакан бахун бугони. Гьелда гъорлъ руго гIемерал витаминал.

   Буго «Дурнышник» абураб хер (дурман гуро – дурнышник; цо-цояз гьелда абула хъутадул херилан). Гьелда гъорлъ буго зобалъе гIолареб йод. Кинаб бугониги зоб сах гьабула дурнышникалъ.

Рецепт:

 ГIисин гьабураб дурнышникалъул цо гъудалде тIаде тIола гьалараб лъел кIиго стакан ва сагIаталъ тола. ЦIвила ва гьекъела кваналалде цебе: тIоцебесеб 20 къоялъ –ункъо нухалъ, хадусеб 20 къоялъ – къойида жаниб лъабцIул ва гьелдаса хадубги 45 къоялъ – къойида жаниб кIицIул.

Дурнышникалъул хер букIуна дагьабго хъачIаб, хIунсулареб. Гьеб гIемер бижула Дагъистаналда. Базаралдаса босулеб мехалда мухIкан гьабизе ккола. Дихъе ячIарай цо гIаданалъе базаралда кьун буго дурнышникалъул бакIалда дурман (загьруяб хер).

Йод цIикIкIун бугезе дурнышник бегьуларо – хIалтIизабула «Омела белая» абураб хер. Гьелъ холестерин инабула чорхолъа.

— ЧIегIераб карудал (туталъул) тIанхазул пайда бугищ?

   — Аварагас (с.т.гI.в.) кваналаан кари (тут). ТIанхазул лъим пайдаяб буго лихорадка бугел ва риххел щварал гIадамазе.

  — Ругънал тIамахалъ (подорожник) кванирукъалъул язва сах гьабулищ? — Кинабго бараб буго хIалтIизабизе лъаялда. Ругънал тIанхил гьаризе бегьула цIурачадал, цIурахинкIал. Гьелъул тIамах буссинеги буссун, тIаде цо дагьабго гьоцIогун зайтуналъул нахги тIун, багъаризеги багъарун кванани, жеги хехго кумек гьабула гьелъ кванирукъ (язва, гастрит, колит, энтероколит, дуоденит ва гь.ц.) сах гьабиялъе.

   МухIаммад-гIарипил (къ.с.) дару буго гьадинаб: Шток-розаялъул гIисин гьарурал тIугьдузул цо гъудалде тIаде тIола лъел кIиго стакан (гьалараб гуребха – гьадингояб) ва тола кIиго сордо-къоялъ. ЦIвила ва гьекъела къойида жаниб ункъо нухалда бащдаб стакан.

  МагIарулазул гIадат буго, дагьабниги мадар лъугьиндал, дару гьабичIого чIола. 40 сон базегIан хурдузул дараби гьаризе ккола тIубараб моцIалъ; 40 соналдаса тIаде арав чияс – 40 къоялъ.

— ГIанкIудал гьан нилъее пайдаяб букIунищ?

   — Дуцаго рокъоб хьихьараб бугони, гIанкIудал гьан гьукъараб гьечIо. Фабрикалда гьел гIезарула диоксид абураб порошок гъорлъ бараб квенги кьун. Гьединаб гIанкIуялъул гьан гIемер кванарав чиясулъ ккола генетикиял хиса-басиял.

Кавсарат СУЛЕЙМАНОВА