Хьаргаби районалъул Курми росулъа Исрапилов АхIмадица хъвалеб буго: «Ихдалил квачалъ тIегь хвезабиялдалъун, щибаб соналъ нижер районалъул ахихъанлъиялъе зарал ккола, хасго ахбазан ва микьир гIезабулел магIишатазе. ГIалимзабаздаги специалистаздаги цIехон, квачалдаса ахал цIунизе кколеб къагIидаялъул хIакъалъулъ «ХIакъикъаталда» хъвани, гIемерав чиясе гьелъул пайда букIина», — ян.
Ихдалил цIороялдаса пихъил гъутIби цIунизе бегьулел къагIидабазул хIакъалъулъ гьадин бицана Дагъистаналъул росдал магIишаталъул университеталъул кафедраялъул заведующий, росдал магIишаталъул гIелмабазул доктор, ДРялъул гIелмуялъул мустахIикъав хIалтIухъан, профессор Марат Караевас:
— ГъутIби тIегьалеб гIужалда, ай ихдалил ахиралда ккараб цIороялъул ункъо градусалъул квачалъ пихъил гъутIбузул тIегь хвезабула. ГъутIбузул тIегь квачалдаса цIуниялъе бищунго лъикIаб хIасил кьолеллъун рикIкIуна хадусел къагIидаби: цIад базаби, кIкIуй бахъинаби, гьединго, кодобе щвараб жо пихъил гъутIбузда тIад бай. Бищунго гIадатияблъун рикIкIуна цIорораб лъеца гъутIби лъалъай (тIолабго гъветI).
1,65-2,2 градусалъул квачалъ хвезабула гIечул тIегь, 1,65-2,2 градусалъул квачалъ – генул, 1,1-2,2 квачалъ – багIлидул, 0,5-2,75 квачалъ – ахбазаналъул, 1,1-3,85 квачалъ – мокьрол тIегь.
— Марат, квач ккезе букIин кинха лъазе кIолеб?
— Кидаго гуро битIун букIунеб радио-телевизоралдасан цебеккунго лъазабураб гьава-бакъалъул хисабаси, щибаб районалъе гьеб цогояб букIунаро.
Унго-унгояв ахихъанасда лъала бачIунеб сордоялъ цIорой ккезехъин букIин ва жиндир заманалда цIодорлъи гьабула.
Къокъабго заманалъул квач тIаде щолеб букIин бицуна хадусел гIаламатаз:
- БагIарараб бакъул къойил ахиралда хехаб цIорой ккеялъ.
- Гьури гьечIеб, цIакъ сасараб гьа- ва-бакъалъ.
- НакIкI гьечIолъиялъ ва гвангъарал цIвабзаз.
- МаркIачIуда руцIцIун чIарал хIанчIаз ва къуркъбуз.
- Гьавадул тIадецуй цIикIкIиналъ. Квачалдаса ах (тIегь) цIуниялъе, аслияб куцалда, пайда босула ункъо батIияб къагIидаялдаса.
— Ахикь кIкIуй кин базе кколеб?
— Ункъо градусалдаса гъоркье къаси цIорой кколеб бугони, ах цIунизе бегьула кIкIуй базабиялдалъун. КIкIуй базе байбихьула 0 градусалдаса гIодобе цIорой иналде ва гьеб къотIизабула бакъ баккаралдаса цо-кIиго сагIат ун хадуб.
Цебеккунго хIадурула цIул, данде бакIарараб цIикIкIун кIкIуй бахъинабулеб цIатариялъул (сум, чIахIхер, гIаркьалаби, тIамах ва гь. ц.) гьарула гохIал. Ахил щибаб сотыхалъе хIажалъула цо гохI, гьебги букIине ккола участокалъул гьури пулеб рахъалда. Ахихъанасул иш гуро цIаялъ ах хинлъизаби, гьесул аслияб масъала ккола бакIаб гIодобкIкIуялъ ах цIезаби. КIочене бегьуларо, бищун цIикIкIараб квач дунял рогьунеб гIужалъ букIунеблъи, гьединлъидал ахихъан кьижизе бегьуларо, гьес сордоялда жаниб цо чанго нухалъ кIкIуйдул гохIазде цIатари базе ккола.
Гьединго, ричулел рукIуна кIкIуйдул шашкаби, гьезул кIкIуялъ гъутIбузда тIад чIвала парафиналъул тIеренаб гъат. Гьелъул хIасилалда тIегьалел гъутIбузда хIехьезе кIола ункъо градусалъул квач.
Гьедин цIунулаан нилъер уму- музги ахал, щаялиго жакъа гьеб къагIида къанагIатги хIалтIизабулеб гьечIо. Гьединго умумуз пайдаяб- лъун рикIкIунаан гъутIбузул рох- таби гачица релъин, рохтаби све- рун гIазул гохIал гьари ва цIорораб лъеца гъутIби лъалъай. Гьез гъутIби кватIун гурони ригьине, рорчIизе риччаларо.
Къокъаб заманалъул квачалдаса цIуниялъе, кIкIуялдаса гуреб, пайда босула гъутIбузде цIад базабиялдасаги. Амма гьелъие чара гьечIеблъун ккола цIорой ккелалде 5-6 сагIаталъ цебе цIад базаби. Къаси заманалда 0 градусалдаса гъоркье цIорой ине байбихьидал, гъутIбузде пунхъула лъим ва гьеб иш лъабго-ункъо нухалъниги такрар гьабула. ГъутIбузда тIадчIвала тIеренаб цIорол гъат, гьелъ гъутIби цIунула анцIго градусалъул цIороялдаса.
ЦIад базабизе рес гьечIони, бакъул хинлъи букIаго, гъутIбузул рохтабазда сверун ругел гвендал лъикI лъалъала ва пленкаялъ рахчула. Квач ккелалде цебе пленка тIаса рехула, ва гьениса къватIибе бачIунеб лъел хIухьелалъ тIегь цIунула.
— Квачалдаса цIуниялъе гъутIбузда тIад ххам базе бегьулищ?
— Чорхокъал (2-2,5 м) гъутIби цIороялъукьа цIунизе бегьула хIебет, пленка ва цоги бокьараб жоги тIад бан. Хинаб къоялъ гъотIол каралда тIад бала, масала, хIебет ва гьеб рохтиялда щула гьабула. Гьеб къагIидаялъ рес кьола щуго градусалъул квачалдаса тIегь цIунизе. ЧIахIиял гъутIбузе гьеб къагIида данде кколаро.
— Гьеб мурадалда удобрениял хIалтIизарулищ?
— ГъутIбузул кьалбал тун къватIибехун бакI (кар) цIорой ккелалде сордо-къоялъ цебе фосфоралъулгун калиялъул удобренияз беэн гьабуни, тIегьалъ хIехьола кIиго градусалъул цIорой. Гьеб мурадалда жуба-гъу- базабураб лъамалъи хIадурула ха- дусеб къагIидаялда: удобрениялъул 50 граммалде тIаде тIола цо литр бухIараб лъел ва тола лъабго-ункъо сагIаталъ, цIвила ва лъел анцIго литргун жубазабила. Гьеб лъамалъиялда гъорлъ билъинабула калиялъул селитраялъул 20 грамм ва пунхъула гъутIбузде.
— Квачалдаса ахал цIунулел дараби рукIунищ?
— «ГъветI-хералъул антифриз» ккола: Мивал-Агро, Марс-EL, Анти- стресс, Cropaid, Thiofer ва Эпин-экс- тра. Гьездаса пайда боси рикIкIуна цIороялдаса ахал цIуниялъул цIияб къагIида. Гьел дарабаз, лъим хIухьладе сверунгутIизе, хIубазда, тIанхазда, тIугьдузда тIад лъугьинабула тIеренаб гъат яги, гъотIолъе лъугьун, гьез клеткабазулъ цIикIкIинабула чакрил къадар.
— Квач хIехьолел тайпабазул пихъил гъутIби рукIунищ?
— Ах гIезабулеб бакIалда букIунеб гьава-бакъалъул хIисаб гьабун гурони, росизе бегьуларо чIезе гIезарурал гъутIби, гьелги чара гьечIого – питомниказдаса.
— КъватIисел улкабазда ругищ батIиял къагIидаби?
— ЧIахIиял ахал квачалъукьа цIунизелъун Испаниялдаги Италиялдаги, чIахIиял вентиляторалги лъун, цоцалъ журазарула ахалда тIад ва гъоркь ругел гьавадул гъатал. Цоги, пихъил гъутIбузде пунхъула кватIун гурони тIегь борчIизе (рагьизе) биччаларел дараби.
— Нилъер республикаялъул ахихъабазги ахихъанлъиялъул магIишатазги пайдаго босулищ тIадехун рехсарал къагIидабаздаса?
— ЦIакъ къанагIатго гурони босуларо. Аслияб къагIидаялда нилъер ахихъабаз балагьула квач хIехьолел ва кватIун гурони тIегьаларел гъутIбузул тайпаби.
ТIадехун рехсарал киналго къагIидабаздалъун ахикь хинаб гьава тIибитIизабула ва тIугьдул квачалдаса цIунула. Гьебги хIисабалде босун, дица профессорасулгун дандбана гьадинаб пикру: минаялда цере ругел чорхокъал пихъил гъутIби квачалдаса цIуниялъе хIалтIизабизе бегьулеб къагIида. ГъотIол карул ахада лъола гургинккараб картIахараб махх, гьелда гъоркь рекъезабула токалъул чирахъ. Квач цIикIкIиналда хIинкъи бугеб сордоялъ бакула чирахъ. Гьелъ хинлъизабураб гьава гъотIол каралда гьоркьоб тIибитIула ва тIегь квачалдаса цIунула.
Профессорас гьеб къагIида рикIкIана пайдаяблъун ва хIалбихьизе кколеблъун, гьединго гьес бицана цоги батIияб къагIидаялъулги: «Германиялъул ахихъабаз квачалдаса цIибил цIуниялъе щибаб кьералда чIван рукIуна «Т» гIадал тIасан картIал рорлъарал трубаби, квач кьабиялда хIинкъи бугони, гьезда газ бакула».
Нури Нуриев
