Нилъер Конституция

 

Исана нилъер улкаялъул Конституциялъ 25 сон тIубана

Школалда цIалулеб заманалдаса нахъего нилъеда лъала Конституция нилъер гIумрудул аслияб закон кколеблъи ва гьелъул тIадегIанаб юридикияб къуват букIин.
Араб гIасруялъул 90-абилел со­на­зул байбихьуда Россиялъу­л жам­гIияталда жанир ккарал чIа­хIиял хиса-басияздаса хадуб улка­ялда цIияб Конституция къа­бул гьа­бичIого бегьулеб хIал букIинчIо. Гьединлъидал 1993 соналъул 12 декабралда, тIо­лабго халкъалъ гьаракьги кьун, къа­бул гьабуна Россиялъул Конституция. Гьелда цере рукIана 1906 соналда Россиялъул Империя­лъул, 1918, 1925, 1937, ва 1978 соназда къа­бул гьарурал РСФСРа­лъул аслиял законал. Б. Ельцинил указалда ре­къо­н, 1994 соналда бахъараб гьеб къо чIезабуна пачалихъияб байрамлъун­ги.
Исана нилъер Конституциялъ 25 сон тIубалеб батани, Америкаялъул аслияб законалъ нахъа тана 229 сонилаб гIумру. «Брежневасул» Конституциялъ бана 18 сон, «Сталинилалъ» – 41 сон. Бихьулеб букIахъе, нилъер пачалихъал­да аслияб закон хисизабула яги цIияб къабул гьабула гьелъ гIемер заман балелдего. Узухъда, гьеб бараб буго жамгIияталда кколел чIахIиял хиса-басияздаги улкаялда церечIарал масъалабаздаги.
Цере хисарал Конституциязул гIунгутIилъун гIалимзабаз би­хьи­забулеб буго гьезда жаниб па­чалихъалъул кверщел бугел гIу­цIабилъун советал рихьизарун ру­кIаниги, хIакъикъаталдайин абуни, гIумруялъул киналниги рахъазда цебехъанлъи КПССалъги партиялъул гIуцIабазги гьабулеб букIин.
Конституциялъ щула гьарун руго РФялъул киналниги субъектал цоцада ращадал рукIиналъул ва гьезул халкъазул ихтиярал цIуниялъул рахъал. Гьединлъидал нилъер респуб­ликаялъеги Кон­ституция ккола аслияб законлъун. Гьелде тIадеги, Россиялъул ки­налниги субъектазулго гIадин, Да­гъистаналъулги буго 1994 соналъул 26 июлалда конституциялъулаб соб­раниялъ къабул гьабураб аслияб за­кон. Гьелда ва Россиялъул Конституциялда рекъон, хIалтIулеб буго рес­публикаги.
Россиялъул цIияб Конституциялда цере рукIараздаса батIаго, байбихьудасанго (кIиабилеб статья) кIвар кьолеб буго инсанасул ихтиярал цIуниялде. Инсан вихьизавун вуго киналдасаго къимат цIикIкIаравлъун.
Конституция бищунго тIаде­гIа­наб юридикияб документ бу­­гониги, гьелъ квербакъула ни­­лъер гIумру цебетIезабизе, ин­са­­насул захIматалъулал, социа­лиял шартIал лъикIаб рахъал­де хисизаризе. Гье­лъие мисалал ни­лъер республикаялдаги гIе­мер руго. Дагъистаналда рана ва рагьана анцI-анцI школал, боль­­ницаби, поликлиникаби, гьа­­руна ва гьарулел руго нухал. ГIа­дамазул гIумру гьабизе ресал цIи­кIкIиналъе нугIлъи гьабула республикаялда щивас ралел минабазул къадар къойидаса къойиде цIикIкIунеб бу­кIиналъги. ГIа­дамазе щолеб гьоркьохъеб мухь цIикIкIана ва гьелъул къадар жакъа къоялде бахуна 21000 гъуршиде. Амма, кин бугониги, тIолгороссиялъулго къадаралде дандеккун, дагъистаниязе хIал­тIухъ щолеб мухь, узухъда, дагьаб буго. Гьелъ бихьизабулеб бу­го цого пачалихъалда гьединаб ба­тIалъи букIиналъ, лъикIал гу­рел хIасилазде рачине бегьулеблъи­ги. Республикаялда хIалтIи гьечIого хутIаразул къадар 2017 соналъул баяназда рекъон, 8 проценталъ дагьлъиялдаго цадахъ, хIалтIухъ щолеб мухьги буго Россиялъул регионазда гьоркьоб бищунго гIодобегIанаб. Конституциялда­йин абуни хъван буго Россия социалияб пачалихъ бугин, амма жакъа гIалимзабазда гьоркьор руго Россия тIубанго социалияб пачалихълъун лъугьинчIин абулелги. Масала, гьединаб пикру буго машгьурав политик Сергей Шахрайил. ТIубанго социалияблъун гьеб гьечIолъиялъе гIиллаги бихьизабулеб буго нилъер экономикаялъул ресал рекъонгутIи. Амма гьединаб хъвай-хъвагIай Конституциялда букIиналъ конституциялъулаб судалъе рес щвана гIадамазул рукIа-рахъин лъикI гьабиялъул рахъалъ цо чанго хIукму гьабизеги. Мисалалъе, чернобылалъулазда, пенсионеразда ва гьединго бюджеталъул къагIида хисизабиялда хурхун ва хIукуматалъе буюрухъ кьуна гьел мурадазе гIарац биччаян.
Жакъа республикаялда цIияв бетIерас ва хIукуматалъ рихьулел тадбирал гьарулел руго Конституциялъ кьурал ихтия­рал гIумруялде рахъинария­лъе, ай хIалтIи чIезабиялда, хIухь­бахъиялда рухьарал. Хасго кIвар­буссинабулеб буго киналъе­го кьучIлъун кколел налогал ра­кIа­риялде, щивав хIакимчияс жинда тIадкъараб хIалтIи тIубаялъул ра­хъалъ гьездаса тIалаб гьаби­зе ккеялде ва бугеб ахIвал-хIал кьучIдасанго хисизабизе бу­кIи­налде. Дагьаб цебегIан, букIине кколеб гIадлу-низам чIезабиялъул хIакъалъулъ ахIараб данделъиялда, республикаялъул бетIер В. Васильевас лъазабуна дагъистанияз газа­лъухъги токалъухъги алхинчIого гIарац кьолеб бугила, амма такъсирчагIаз, ричIчIуларел жалги гьарун, гьел налъукье ккезарулел ругилан.
Зикрула Илясов